Η Φόνισσα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη- Ψυχανάληση της Φόνισσας μέσα από τους Συνειρμούς της

Η δε συνήθης ευχή προς τα μικρά κοράσια ήτο ''να μη σώσουν!... Να μην πάνε παραπάνω!'

'

Η Φόνισσα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη εκδίδεται στο ελληνικό κοινό το 1903 στο περιοδικό 'Παναθηναία'. Γόνος της Σκιάθου, ο Παπαδιαμάντης στο κοινωνικό του μυθιστόρημα Η Φόνισσα παρουσιαζεί την επαρχιώτικη ζωή του τόπου μέσα από την πρωταγωνίστηρια του, τη γραία Φραγκογιαννού.

Μισοπλαγιασμένη κοντά εις την εστίαν, με σφαλιστά τα όμματα, την κεφαλήν ακουμβώσα εις το κράσπεδον της εστίας, το λεγόμενον ''φουγοπόδαρο'', η θεία- Χαδούλα, η κοινώς καλούμενη Γιαννού ή Φράγκισσα, δεν εκοιμάτο, αλλ' εθυσίαζε τον ύπνον πλησίον εις το λίκνον της ασθενούσης μικράς εγγονής της. Όσον δια την λεχώ, την μητέρα του πάσχοντος βρέφους, αυτή προ ολίγου είχεν αποκοιμηθεί επί της χθαμαλής, πενιχράς κλίνης της.

Η πρώτη επαφή του αναγνώστη με το κυρίως πρόσωπο του κειμένου ξεκινά με την πιο πάνω εικόνα. Η γριά ξαγρυπνά δίπλα από το εγγονάκι της ενώ η κόρη εξαντλημένη από τη γέννα κοιμάται. Από την πρώτη κιόλας παράγραφο διαγράφεται η αποστασιοποιημένη στάση της γιαγιάς προς το εγγονάκι της. Ο Παπαδιαμάντης επιλέγει να παρουσιάσει τη σκηνή με λακονικόν τρόπο, παραβλέπωντας συναισθηματικά φορτωμένες λέξεις. Η λέξη εθυσίαζε προσδίδει ένα αέρα αγγαρείας όσον αφορά την φροντίδα του βρέφους από τη γιαγιά του.

Καθώς περνά η νυχτά με την ίδια πάνω από τη κουνία την εγγονής, αρχίζει να αναπολεί το παρελθόν της.

'Εις εικόνας, εις σκηνάς και εις οράματα, της είχεν επανέλθει εις τον νουν όλος ο βίος της, ο ανωφελής και μάταιος και βαρύς'.

Με αυτό τον εσωτερικό απολογισμό ξεκινά να ξετυλίγεται η σκληρή ζωή της γριάς.Κλείδι για να κατανοήση της πορείας αλλά και του τέλος αυτής της γυναίκας είναι η μητέρα της. Όπως αναφέρει, ο πατήρ της ήτον οικονόμος και εργατικός και φρόνιμος. Η μάννα της ήτον κακή, βλάσφημος και φθονερά. Η ίδια σκιαγραφεί την μάννα της με τους πιο μελανούς τρόπους, παρουσιάζοντας την ως σκληρή, απομάκρη και κακιά, Μέσα λοιπόν από την αναδρομή στον παρελθόν ο αναγνώστης μαθαίνει κάποια σημαντικά στοιχεία για τη ζωή της γραίας τα οποία συμπάγονται για να σχηματίσουν μια πρώτη ψυχανάληση περί αυτής. Η μορφή της μητέρας της, παίζει καθοριστικό ρόλο όσον αφορά την εξέλιξη της ίδιας της Φραγκογιαννούς καθώς όσο ξεδιπλώνεται η ιστορία τόσο περισσότερα κοινά στοιχεία φέρουν οι δύο γυναίκες. Για παράδειγμα σαν σύζηγοι, αυτές ήταν που έκαναν κουμάντο στο σπίτι. Οι άντρες τους λίγη επιβολή ή επιρρόη είχαν στις οικογένειες τους. Αντιθέτως οι γυναίκες είναι αυτές που φρόντιζαν τους οικονομικούς λογαριασμούς, το μεγάλωμα των παιδιών, και τις προίκες των κόρων τους. Ο ρόλος και οι ευθύνες που είχε μια γύναικα στην τότε εποχή, δικαιλογεί την απαισιόδοξη και κινική στάση της γραίας προς την εγγόνη της και προς τα θηλυκά παιδιά, αφού θεωρεί τον βίο της γυναίκας αβάσταχτο και ανώφελο.

Ίδιαίτερο βάσανο είναι η προίκα η οποία καθορίζει τη μοίρα της κάθε νεαρής κοπέλας που θα παντρευτεί. Πριν ακόμα η φόνισσα διαπράξει τον πρώτο της φόνο, ο συγγραφέας εκθέτει έμμεσα στον αναγνώστη τα κίνητρα που οδηγούν τη γραία να σκοτώσει εν τέλη πέντε μικρά κοριτσάκια. Καταρχάς η πρόικα όπως προανάφερα πριν ήταν ένα πλήγμα κυρίως για τους ανθρώπους του μεροκάματου οι οποίοι όπως πληροφορεί ο Παπαδιαμάντης ''όφειλαν να δώσουν και μετρητήν προίκα (...) Άλλως, ας είχε τας κόρας του να τα καμαρώνει. Ας τα έβαζε στο ράφι. Ας τα έκλειε στο ντουλάπι. Ας τα έστελνε στο Μουσείον.

Με χλευαστικό ύφος θίγει το παράλογο αίτημα της 'μετρητής προίκας', την οποία πρέπει να παραθέσει η οικογένεια της κοπέλας ως επιπρόσθετη προίκα. Έτσι, οι γυναίκες, μετουσιώνονται σε ένα μέσω ανταλλαγής περουσίας από την μια οικογένεια στην άλλη, χώρις φυσικά να έχουν λόγο στην παντρεία τους. Εξάλλου η ίδια η Φραγκογιαννού αναφερόμενη στον τον γάμο της λέει πως οι γονείς της την 'ενεκροβλόγησαν'.Ακολούθως, με βάση την λογική της γράιας η ζωή μιας φτωχής κοπέλας αποτελεί ένα βάσανο τόσο γι' αυτήν όσον και για τους γονείς της οι οποίοι θα έπρεπε να τη μεγαλώσουν και να την προικίσουν.

Συνεπώς, η Χαδούλα (η Φραγκογιαννού) φαντάζει στο μυαλό της ως μια μαρτυρική μορφή που έχει ως σκοπό να σώσει γονείς και κόρες από τα ακόλουθα κακά που επιφέρει η ύπαρξη τους. Αύτος ο ρόλος που αφουγκράζεται είναι έκδηλος στο παρακάτω παράθεμα όπου η γρία είναι μάρτυρας στο πνιγμό ενός κοριτσιού που πέφτει στο πηγάδι καταλάθος.

Εξ εμφύτου ορμής, η Φραγκογιαννού ηθέλησε να φωνάξη και να τρέξη εις βοηθείαν. Αλλά την μεν κραυγή της η ιδία έπνιξεν εις τον λάρυγγα, πριν την εκβάλη, αι δε κινήσεις παρέλυσαν και το σώμα της επάγωσε. Αλλόκοτος στοχασμός της επήλθεν εις το νου. Ιδού ότι μόλις σχεδόν ως αστεισμόν είχεν εκφέρει την ευχήν, να επίπτεν η παιδίσκη μέσα στο πηγάδι και ιδού έγινεν! Άρα ο Θεός (ετόλμα να το σκεφθή; )εισήκουσε την ευχήν της (...)

Μέσα από αυτό το απόσπασμα φανερώνονται οι εσωτερικές κινητήριες δυνάμεις που ωθούν την φόνισσα να διαπράξει τους φόνους της.

Εν τέλη, η λύτρωση της κοινωνίας και της ατομικής γυναικίας ύπαρξης από τα βάσανα αποτελούν τα κινήτρα της φόνισσας. Οι φόνοι μέσα από την ψυχοσύνθεση της Φραγκογιαννούς διαβάζονται ως προσπάθειες για μια πιο εξιλεωμένη κοινωνία.

* Πίνακας του Antonio Greppi